İZNİK KENT İSMİNİN KÖKENİ VE YAKIN ANTİK YERLEŞKELER

Batı toplumunun değer yargılarında süre gelen, Osmanlının(barbar yok edici)anlamındaki kaygılarının hiçte öyle olmadığı, Anadolu’da ki birçok şehir ve yöre isminin (orijinal isminin)korunduğu sadece lehçe, dil ve gramer, farklarından dolayı evrimleştiğini açıkça görülmektedir.

Bölgenin ilk bilinen isimlendirmesi, Makedonyalı bir kavim olan bottiae, lığların olbia isimli kentçik kurmasıyla şekillenir. Sırasıyla bir dönem; olbia, ancore, helicore, pythopolis antigonea,  kyrepolis gibi adlandırılsa da günümüzün İznik adının serüveni; kenti ele geçirip uzun süre hâkim olan lysımachos’un eşine duyduğu sevgiden dolayı, kentte onun adını vermesiyle başlar. Ve tarih sahnesine nıkaıa çıkar, roma ve Bizans dönemlerinde kullanılan dilin korunması ve lehçenin aynı olmasından dolayı yapısı pek etkilenmez. Osmanlı fetih sonrası ise nıkaıa nın izi anlamına gelen iz-i nıkaıa olarak adlandırılır. Fakat evliya çelebi seyahatnamesinde, şehr-i çin-i rum olarak ta isimlendirmektedir.

Açıkça görülüyor ki; günümüzdeki İznik ismi antik dönemin devamı niteliğindedir. Şöyle ki, İznik kelimesindeki –nik-hecesi antik nik-aıa, nın ilk hecesinden-iz-hecesi iseyunancadaki eis ya da is ön takısından alınmıştır. Şehre yerleşen Türkler rum köylülerle diyaloglarında bu yol nereye çıkar? Veya nereye? Diye sorduklarında, is-nıkaıan gibi cevaplar almışlardır kalıplaşan bu isim Osmanlı dilin de is-nıkaıan şeklinde biçimlenirken, zamanla evrilerek İznik olmuştur.

Dilbilimi(filoloji)açısından konuya bakarsak, Bizans Rumcasından Osmanlıcaya daha sonrada Türkçeye geçen şehir kasaba veya coğrafi adlarda isim çoğunlukla aynı alınmaz başına (        είς ) eis edat, ı eklenir bu ön takı Rumcada yerine göre-e-halini ya da –de- halini belirtir.

Ama burada söz konusu olan(nereye, nereden, diye sorulduğunda) o yerin içi anlamını (kalenin içi)taşır. Buda gösteriyor ki, nıkaıa isminin başına konan ön takı içinden anlamını taşırken, is-nıkaıan zaman içerisinde İznik e dönüşmüştür.

Kısaca İznik’adlandırılmasını ele alırken civar yerleşimlere değinmemek sanırım haksızlık olur. Kısa bir özetleme yaparsak, moskauro; bugünkü müşküle, antik ismi yaşayan ender köylerden biridir.18 yy sonlarında söğütlük diye Anılsa da, yakın dönemde Demirışık olarak adlandırılmıştır müşküle köken olarak moskauro ilintilidir. Halk arasında hala hotoz diye anılan, çamdibi köyü ise; bir başka bakış açısıdır. İlk isminin hotoz olduğu bilinmektedir. Hotoz iç ana doluda kelime anlamı olarak, gelin başı, süslemesi olarak geçse de buradaki ifadesi, metropolit’in(yüksek kilise görevlisi)asasının topuzunu simgeler. Bu yüceltmenin büyük anlam taşıyor olması gerek? cius;(gemlik)nıkaıa’ nın denize açılan kapısı ismi her ne kadar argonautlar seferi ile ilintilensede, Osmanlı döneminin önemli limanı ve Osmanlı bahriyesine kereste temin eden konumu nedeniyle gemilik diye adlandırılmış, zaman içerisinde gemlik olarak günümüze ulaşmıştır. Yenişehir; bilinen ilk adı otroio diye geçer, adın öz biçimi; atruwa kökenli otrai tapınağından gelmektedir aynı troia kentinin akıbetine uğramış. daha sonraları neapolis ismiyle Anılsada Osmanlı dönemi Yenişehir adıyla imar edilmiştir. Lefke;(Osmaneli)ilk olarak leukai veya leukasos olarak adlandırılmıştır. Sözcük anlamı ise, ak kavaklıklı yerdir. leukai zamanla lefke’ye dönüşmüştür. Günümüzde Osmaneli (Osmanîli) kullanıla gelmiştir. agrileion/belokome (Bilecik) Bizans Rumcasında, dorukların boğaz yeri, ifadesini taşır dilimize belokome Bilecik olarak uyarlanmıştır. Bu bölgeyi anarken, tarihte sangarios,   diye adlandırılan nehir’in dilimize Sakarya nehri olarak dönüşmesi; kültürlerin kopuk olmadığının ve birbirlerinin tamamlayıcısı olduğunun kanıtıdır.

Dil evrensel bir mirastır. Bizler bugün farkında olmadan geçmişin isimlendirmelerini, geleceğe taşıyor ve yaşatıyoruz.                                                                                      

Ayhan UYAN ayhanuyan @gmail.com

Kaynakça;

Sevan Nişanyan; etimoloji sözlüğü

Azra Erat; mitoloji sözlüğü

Strabon; Geographika(12 IV 7)

Evliya Çelebi seyahatnamesi

Bilge Umar; Bithynia

Özdemir Şarman; Bursa Yenişehir

Mustafa Akdağ; Türkiye’nin iktisadi ve içtimai tarihi 

YAZININ HABERİNİ OKUMAK İÇİN TIKLAYINIZ