İZNİK ROMA TİYATROSU İÇİN 1800 YIL ÖNCEKİ ŞİKAYET

Kent’in güney batısında sur, içinde göl, seviyesinden yaklaşık onbeş, metre yükseklikte Selçuk mahallesi, saray bahçe, mevkiinde bulunmaktadır. Roma İmparatoru Traianus’un emriyle romanın Bithynia eyalet valisi Plinius Caecillius Secundu tarafından inşasına başlanmıştır. Fakat eyalet valisi (genç) Plinius m.s 111 yıllarında Roma İmparatorluğuna yazdığı mektuplarında, şikâyetlerde bulunmaktadır. Aktarımında;

“ Efendimiz,

Nikaia’daki tiyatronun yapımı yarı yarıya bitmiştir ama daha yapılacak çok iş vardır ve şimdiye kadar yapılanlara 10 milyon sesters (yani2,5 milyon denarius; o çağda %15 bakır katkılı toplam 8500 kg. Gümüş para, dolayısıyla 7225 kg. saf gümüş altınla gümüşün değer oranını 1’e 15 sayarsak, bunun karşılığı 481 kg. altındır. Ya da yaklaşık 70000 cumhuriyet altınıdır. (Bu oranlar dönemin karşılaştırmalarını yansıtmaktadır )para harcanmıştır. Bana öyle dediler, henüz kendim hesapları gözden geçirmedim. Korkarım burada savurganlık yapılmıştır. Yapı çökmektedir ve sağında solunda geniş çatlaklar belirmektedir; bu durum ya zemin toprağının nemli ve yumuşak olmasından, ya da yapımda kötü nitelikli, üstüne ağırlık binince çatlayan taşlar kullanılmasından ileri geliyor. Besbelli ki birtakım seçenekler içinde bir karar vermek zorunda kalacağız. belkide yapılanı tümüyle yıkmamız gerekecek. Çünkü yapılmış olan yapı bölümü ve temel, çok paraya çıkmış olsa bile, benim gözüme sağlam gibi görünmüyor. Kent zenginlerinden birçoğu binaya bazı eklentiler yaptırmayı kendiliklerinden üstlendiler; örneğin yapının üst bölümlerini desteklenmesi için her iki yana birer sütun dizisi, dinleyici sıralarının üst arkasına bir geçit yeri. Ama bunların gerçekleştirilmesi, daha önce bitirilmesi gereken ana yapıya ilişkin çalışmaların durmuş olmasından dolayı beklemektedir.”

Anlaşılıyor ki; tiyatronun ilk şanssızlığı o günlerde başlamış. Tartışma roma imparatoruna kadar gitmiş. İnşası, için seçilen bölgenin toprak yapısının çok gevşek olması ve teknik olarak; anadoludaki örneklerinin aksine, tonoz yığma modeli seçimi yüksek maliyet getirmiştir.

Mimari açıdan; boyutu ve özellikleriyle, emsallerinden çok farklı bir eserdir yapı alt bölümünü tek sıra halinde yedi üstteki ise çift sıra halinde olmak üzere oniki galeri üzerine oturtulmuştur. İzleyici kademelerini içeren cavea(antik tiyatroların sahne dışında kalan oturma alanı)2,7m genişliğinde bir diazoma(basamaklı oturma biçimini yatay olarak parçalara ayıran geçit) le ikiye bölünmüştür. Alt galeriler, eğik tonoz üst galeriler beşik tonoz örtülüdür ve tiyatronun, dışından orkestra alanına yani üst balkonlara giden biri dar biri geniş geçit vardır. Nikaia tiyatrosu; moloz taş ve harç kullanılarak yapılmıştır. Sahne yapısı ve alt galerilerde yani tonozlarda mermer kesme taş bloklar kullanılmıştır. Diğer kısımların dış yüzeyi ise kireç taşı bloklarıyla kaplanıp, demir kenetlerle sağlamlaştırılmıştır. Bazı blok taşlarda taş ustalarının işaretleri açıkça görülmektedir. Taş blokların yapısına bakıldığında ise, İznik çevresinde yer alan Deliktaş, inekli, Ömerli, Sarıkaya, antik taş ocaklarının kullanıldığı saptanmıştır. Yapının kuzeyini sınırlayan sahne bölümü korint düzeninde sütunların yer aldığı süslü bir cepheye sahiptir.

Tiyatronun kullanıldığı dönemde, birçok şenliğe oyunlara ve gladyatör karşılaşmalarına sahne olduğu basamaklardaki aşınmalardan ve dehlizlerindeki bulgulardan anlaşılmaktadır.

Bizans döneminde ise yapının başka amaçlar için kullanıldığı aşikârdır. Sekizinci yüzyıl başlarında Bizans imparatoru üçüncü leon döneminde istanbulu fethetmek için arap orduları, surları aşmayı beceremeyince, dönüşlerinde, stratejik ve askeri öneme sahip iznik’e yönelmişlerdir. Bu kuşatma karşısında surların güçlendirilmesi için tiyatronun oturma basamakları, sahnesi ve birçok kesme taş blokları sökülerek surlarda kullanılmıştır. Bugün bu parçaları surlarda görebilmekteyiz. Ayrıca tiyatroda yer alan masklarında İstanbul kapı girişine yerleştirildiğini anımsamak gerekir. Bunun haricinde sayısız kuşatmalar yangınlar ve depremlerde kentin, malzeme kaynağı adeta tiyatro binası olmuştur. Aynı dönemlerde kuşatma altında iken toplu mezar olarak kullanılmış, yapının doğu kısmına tuğla duvarlara sahip fresklerle, süslü bir kilise veya şapel inşa edilmiştir.

Osmanlı döneminde ise; üzerine çini fırınları oluşturulmuş Çini atık parçalarının atıldığı çöplük haline dönüşmüştür. İkinci dünya savaşı sıralarında, dehlizleri depo olarak kullanılsa da üzerindeki onca kalıntı atık ve toprak yüzünden tarla olarak ekilip biçilmiştir. taki; Dr A. Bedri Yalman başkanlığındaki kazı ekibinin 1980 yılında başlayıp oniki yıl kesintisiz çalışmasıyla gün yüzüne çıkarılmıştır. Ne yazık ki; ilgisizlik sonucu, eşsiz bir kültür mirası yok olmaktadır.

Derleyen ve Yazan: Ayhan Uyan  ayhanuyan@gmail.com

Kaynakça;

Dr.A Bedri Yalman: İznik tiyatro kazısı 3 kazı sonuçları toplantısı

Bilge Umar: Bithynia

Genç plınius: Anadolu mektupları

Metin Sözen Uğur Tanyeli: sanat kavram ve terimleri sözlüğü                                                                                                

YAZININ HABERİNİ OKUMAK İÇİN TIKLAYINIZ