SEYYAHLARIN AKTARIMI İLE OSMANLI DÖNEMİ İZNİK

Arkeoloji biliminin öncüsü sayılan Seyyahlar Gezginler yazdıkları ve çizdikleriyle bir döneme ışık tutmaktadırlar. Ve bağlamda İznik'in 1331'de Osmanlı egemenliği'ne geçişi ve kentteki değişim ve yaşam tarzını bugün gezginlerin sayesinde irdeleyebiliyoruz. Kaynaklardan edinildiğine göre;

Fetihten kısa bir süre sonra 1333'te kentte gelen. İbn Battuta “gölün kanallar vasıtasıyla kaleyi komple çevirdiğini şehrin hemen hemen boş şehirde askerlerin oturduğunu belirtir ve şehrin hâkiminin Orhan Gazi'nin eşlerinden Nilüfer hatun olduğunu anlatmaktadır. (1)

1355 bir dönem esir olarak şehirde alı konulan Thessaloniki (Selanik) Başpsikoposu Gregory Palamas mektuplarında detaylar vermektedir. Osmanlı geleneklerine göre serbest bırakılınca Hristiyanların yaşadığı bölgeye Hyakintnhos manastırı(komeseis Klisesi) civarına gider ve “insanları çevresi çok hoş duvarlarla çevrili koyu gölgeli ağaçların ortasında hoş bir kuyu ve iyi süslenmiş kilise bulduk” diye aktarır.(2 )

İznik'teki tek  Hıristiyan mahallesinin Komeseis kilisesi civarı olduğunu vurgular.13.yüzyıl sonlarına doğru kentte gelen Methokites,İbn. Battuta ve Palamasin aktardıklarıyla örtüşmektedir. İbn Battuta'nın şehrin boş ve yeniden imar edilmeye başlandığını, nüfusun azlığını vurgulamaktadır..10.Eylül 1509 depremi şehrin cehresini adeta değiştirmiştir. Yeniden onarım devri başlamıştır.

1530'da kente uğrayan Bedrüddün el-Gazzi diğerlerine nazaran çok güzel ifadeler kullanmıştır. “Burası çok büyük suyu bol olan. Bolluk ve huzur içinde yaşayan insanlar gördüm ve diğer Türk kentlerinden çok üstün”der. (3)

Kentin durumu 1530 yıllarında genel tahrir sonuçlarına göre İznik-koca-ili sancagına bağlı kaza durumundadır. Sur içi yerlesimi hiristiyanlara ait bir bölüm mahalle ve tartışılmalı1618 bölümden oluşan Müslüman Mahallesi içermektedir. Müslüman mahalleleri isim olarak; Süleyman Paşa, Müslihitin Hoca, Hayreddin Paşa, Seyh abdi, Hacı Hamza, Karaoğlan, kuyumcu, Akmescid, Bey, Yalı, Hüsam Bey, Sermahfil, Suri gibi adlandırılmaktadır genellikle mahalleler mescitlerin adını taşımaktadır. Kentteki nüfus bu dönemde ise 15002000 civarındadır. Kayıtlardaki genel sonuç doğruluğu şüphelidir. (4)

Kanununin iran seferine katılıp ordunun konakladığı yerlerin minyatürünü çizen Matrakçı Nasuh ki-Ordu İzmit'ten yola çıkmıştır. İlk önce Beş taşın minyatürünü çizer ve ordu İstanbul kapıdan şehre girer.(5)

Matrakcı Nasuh İznik minyatürünü de gölü ve kaleler burçlar içerisinde birçok yapı göstermiştir. Minarelerinden üçünün cami olduğu anlaşılmaktadır. Diğer yapıların analizini yapmak zordur.

Osmanlı gezgini Mehmet Aşık 1585 teki kayıtlarında genel durumdan pek söz etmez. kente saltanata ait alışveriş yapılan bir çok dükkan, cami, halka açık hamam ve bir aşevinden söz etmektedir.(6)

Dönemim en geniş bilgisini Evliya Çelebi aktarmaktadır.1670civarı anlatımlarında gölün güzelliğini, geniş bereketli ovasını övgüyle anlatır. Kalelerin doğu bölümlerin de çok sayıda yıkık evden söz eder. Kentteki İslam eserlerinin adlarının sıralayan evliya celebi mimari yapıtların tespitinde çok önemli rol oynamıştır.

1675 civarı kente gelen İngiliz din adamı Dr John COVEL aktarımlarında Evliya Celebiyle aynı görüştedir. İsmini vermediği 1 zaviye, yeşil cami, ulu cami, Süleyman paşa camii, Biler camii, türbe camii18.mescit,12.han,2 büyük hamam ve 5 kahvehaneden söz eder. (7)

Sosyal hayata dair ilginç tespitleri vardır. Her Çarşamba sıradan pazarlara benzemeyen düzenli çeşitli malzemelerin bulunduğu pazardan söz eder. Covel'i 17.yy sonlarında gören Paul Lucasta doğrular tespitler gösteriyor ki 17.yy da şehirde ekonomik hayat canlanmış, Nufus artmış şehir bayındır haline gelmiştir.1804 yılında Josef Von Hammer-purgstal aynı izlenimdedir ve surlarda bulunan Antik çağa ait yazıtlı parçaların korunmasından dolayı Türklerden Övgüyle bahseder.1835twki Asya gezisini kaleme alan TEXier de aynı düşüncededir.

En ilginç anlatım ise 1891 yılında araştırmalarda bulunan Alman Generali D.VON.der Goltz'da rastlıyoruz. Mahmut Çelebi yanında imarette yoksullara yemek dağıtıldığını. Sultanikon adlı sarayın göl kapı ile İstanbul kapı arasında görülen yükselti halindeki alanda olduğunu belirtmiştir.(9)

Duyun'u Umumiye teşkilatı için Anadolu nun idari coğrafyasını yazan V.Cuinet 1894 yılı gözlemlerinde İznik'e bağlı 40 köy ve nahiyede 25570(*) kişinin yaşadıgını17995inin Müslüman olduğunu kentte ise 868 Müslüman 260 Rum. Toplam 1228 kişinin ikamet ettiğini 8 okul,5 han,4 fırın,75 dükkân olduğunu aktarır ve üzüm bağlarından, dut ve zeytin ağaçlarından bahseder. (10)      (*) Bu veriler İznik Sur içi Nüfus oranı ile örtüşmekle beraber. Köy nüfus oranı tartışılmalıdır.

1911 yılından ise kentte uğrayan gezgin C.Gurlitt mimari eserleri incelemiş fotoğraf ve planlarının yayınlayarak İznik için önemli bir yapıt ortaya koymuştur.(11)

Yazan: Ayan Uyan

(1) Sait Aykut  İbn.Batuta Seyehatnamesi İstanbul 2004

(2) Hüsnü Demircan     Orhangazi ve Gregory Palamas (Ankara Üni. Sosyal Bilimler Enst. Yüksek Lisans Tezi)

(3) Kamil Ekrem. Gazi-Mekki Seyahatnemesi Tarih Seminerleri

(4) T.C Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Mud. 438 Nolu,Muhasebey-i Vilayet-i Anadolu Defteri S.798

(5) Huseyin Yurdaydın.Matrakcı Nasuh

      Beyani Menazi-i Seferi IRAKEYN Ank.1976

(6) Heat W.Lowry, Gezginler Gözünden ve İdari Kayıtlardaki Bilgilerin Isıgında, Osmanlı Dönemi İznik

(7)Heat W. Lowry  A.g.e

(8) Joseph VON. Hammel . 1818

(9) Comlar VONden Goltz

(10)V.Cuinet La Turgie d.Asie

(11) Cornelius Gurlıtt-Der Islamischen Bauten VON ISNIK(Nıkeıa)

YAZININ HABERİNİ OKUMAK İÇİN TIKLAYINIZ